بازنگری در جایگاه شهر یزد در دوران صدر اسلام با تکیه بر اسناد مکتوب و داده های باستان شناسی

یکی از مهم ترین مسائلی که درباره شهر یزد در دوران صدر اسلام وجود دارد، سکوت منابع جغرافیایی و تاریخی درباره این شهر است؛ زیرا زمانی‎که متون به ناحیه یزد می پردازند، از شهرهای نایین، کَثه، میبد و فهرج به عنوان چهار شهر مهم این ناحیه نام می برند که دارای مسجد جامع بوده اند، ولی هیچ گونه اشاره ای به شهر یزد ندارند. همین امر باعث شده است تا اکثر محققین شهر کثه را همان شهر یزد بدانند که به مرور زمان جای خود را به یزد داده است. اولین سؤال مطرح شده در این مقاله این است که آیا می توان با مطالعه متون جغرافیایی به موجودیت شهر یزد پی برد؟ سؤال دیگر این که آیا می توان شهر کثه را همان شهر یزد دانست؟ با مطالعه دقیق متون جغرافیایی می توانیم به نشانه هایی از وجود این شهر در دوران صدر اسلام دست یابیم، اگرچه آن ها به صراحت به این شهر اشاره نمی کنند. در این متون از شهری صحبت می کنند که در حومه کثه قرار داشته و از روستایی که موقعیت کوهستانی و معادن سرب داشت، رودی خارج می شد و از کنار آن عبور می کرد. با تطبیق توصیفات جغرافیدانان با شرایط جغرافیایی دشت یزد ـ اردکان می توان شهر توصیف شده را شهر یزد و روستای مذکور را شهر امروزی تفت دانست. هم چنین متون تاریخ محلی نیز به موجودیت شهر یزد اذعان داشته و شکل گیری برخی از محلات آن را به دوران صدر اسلام نسبت می دهند. در حفاری های باستان شناسی صورت گرفته نیز آثاری از سفالینه های لعاب پاشیده و اسگرافیاتو به دست آمد که قابل مقایسه با داده های برخی از مراکز پیرامونی یزد مانند غبیرا است که به قرون سه تا پنج هـ.ق تاریخ گذاری شده اند. در نتیجه با توجه به اسناد مکتوب و داده های باستان شناسی، می توان به موجودیت شهر یزد در دوران صدر اسلام پی برد. متون جغرافیایی شهر کثه را نیز متشکل از روستاهای مختلفی می دانند که شهر یزد در حومه آن قرار داشت. بنابراین نمی توان کثه را همان شهر یزد دانست و شاید بتوان آن را با دهستان امروزی رستاق تطبیق داد که از همان ابتدا از روستاهای گوناگون تشکیل شده بود.